ojciec Michał Szlachciak CR
KATOLICKIE KOŚCIOŁY WSCHODNIE
A KONTAKTY Z BRAĆMI Z KOŚCIOŁÓW NIEKATOLICKICH
Rozważania oparte na dokumentach: 1) Dekrecie o katolickich Kościołach Wschodnich „Orientalium Ecclesiarum”; 2) Dekrecie o ekumenizmie „Unitatis Redintegratio”; 3) Kodeks kanonów Kościołów Wschodnich (Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium).
Kościół Chrystusowy nie jest ani łaciński, ani grecki, ani słowiański, ale KATOLICKI1]. Papież Benedykt XV
W tym prostym zdaniu ukazał zasadniczy i wspólny wszystkim chrześcijanom przymiot Kościoła, jakim jest powszechność. Kiedy doszło do tragicznego podziału Kościoła w 1054 roku, wspólnota chrześcijańska przestała być de facto Jednością. Ten bolesny rozdział trwa do dziś, jednak również dziś coraz bardziej mówi się o pragnieniu pojednania. Wiele kroków w tym kierunku zostało już podjętych. Zaczęły powstawać Unie pomiędzy Kościołami Wschodnimi a Kościołem katolickim. Stolica Apostolska zaczęła coraz bardziej interesować się kwestią chrześcijaństwa Wschodu. Zaczęły powstawać dokumenty papieskie, powstała także specjalna Kongregacja ds. Kościołów Wschodnich.
Istnienie Katolickich Kościołów Wschodnich stało się nie tylko faktem, ale przede wszystkim ukazało bogactwo Kościoła powszechnego, WIELOŚĆ w POWSZECHNOŚCI i JEDNOŚĆ w WIELOŚCI.
Kwestia obrządków (rytów)
Nasuwa się zasadnicze pytanie, dotyczące genezy podziału Kościoła Powszechnego na rodziny liturgiczne, czyli obrządki. Z historycznego punktu widzenia trzeba zaznaczyć, że ów powszechny od starożytności podział na Wschodnie i Zachodnie chrześcijaństwo, wiąże się z podziałem Imperium Rzymskiego w 286 roku, za panowania cesarza Dioklecjana. Największy zaś rozwój Wschodnich tradycji liturgiczno-teologiczno-prawnych rozpoczął się po wydaniu edyktu przez cesarza Konstantyna w 313 roku. Zwracając uwagę na genealogię wschodnich obrządków (rytów), zauważyć można, że Kościoły Wschodnie stworzyły pięć rodzin genealogicznych, skupionych wokół głównych miast i regionów wschodniego cesarstwa:
A) Aleksandrii;
B) Antiochii;
C) Konstantynopola (Bizancjum);
D) Persji;
E) i Armenii.
Kierując się ku jeszcze jednemu kryterium genetycznemu wschodnich obrządków, a mianowicie liturgicznemu, możemy wyróżnić pięć rytów (obrządków), podobnie jak pięć rodzin genealogicznych. Są to następujące obrządki:
a) aleksandryjski (Aleksandria);
b) antiocheński lub zachodnio-syryjski (Antiochia);
c) bizantyjski (Konstantynopol);
d) chaldejski lub wschodnio-syryjski (Persja);
e) i ormiański (Armenia)[2].
Dokonując pewnej syntezy wszystkich podziałów, zarówno historycznego, genealogicznego, jak i liturgicznego, można wyróżnić dzisiaj w Kościołach Wschodnich cztery zasadnicze Kościoły, lub grupy Kościołów:
1) Asyryjski Kościół Wschodni (Perski) – na gruncie nestorianizmu;
2) Kościoły przedchalcedońskie – na gruncie monofizytyzmu;
3) Kościoły prawosławne;
4) i Katolickie Kościoły Wschodnie (czyli tzw. Unie).
Ostatnia grupa, czyli Katolickie Kościoły Wschodnie, są udaną próbą przywrócenia w Kościele upragnionej jedności. Takie próby podejmowano od początku, kiedy zaistniała Wielka Schizma Wschodnia w 1054 roku. Jedną z najbardziej znanych Unii jest tzw. Unia Brzeska z 1596 roku. Jest to największy akt pojednawczy pomiędzy Kościołem łacińskim i prawosławnym na przełomie wieków. Takich unii było więcej, lecz nie miały one już takiego zasięgu, jak Unia Brzeska. Bardzo ciekawą, a jednocześnie tragiczną unią jest Unia Bułgarska z 1860 roku. Jest ona warta uwagi z kilku względów. Po pierwsze o jej podpisanie zwrócili się świeccy Bułgarzy prawosławni. Po drugie pierwszym biskupem unickim był Polak, Józef Sokolski. Po trzecie Polacy mieli ogromny wpływ na powstanie unii, z niebagatelnym wkładem polskiego zgromadzenia zakonnego zmartwychwstańców, którzy stanowią do dziś trzon unickiego Prezbiterium w Bułgarii. Unia Bułgarska przeżyła też ogromny kryzys w latach komunizmu[3].
W Kościele Powszechnym istnieje jeszcze bardzo ciekawa instytucja prawna,
a mianowicie birytualizm, inaczej mówiąc dwuobrządkowość. Posiadanie takiego przywileju pozwala na sprawowanie Sakramentów kapłanowi obrządku łacińskiego w innym obrządku, np. bizantyjskim. Taki przywilej może być udzielony personalnie lub jakiejś prawnej instytucji, np. całemu zakonowi. Tak jest też w przypadku wspomnianych zmartwychwstańców, którzy oprócz prawa birytualizmu, otrzymali zgodę od Stolicy Apostolskiej na przyjmowanie do zgromadzenia chrześcijan obrządku wschodniego[4].
Katolickie Kościoły Wschodnie - panorama[5]
|
OBRZĄDEK
|
KOŚCIOŁY (status)
|
|
aleksandryjski
|
Koptyjski Kościół katolicki (patriarchat)
Etiopski Kościół katolicki (metropolia)
|
|
antiocheński
(zachodnio-syryjski)
|
Syryjski Kościół katolicki (patriarchat)
Kościół maronicki (patriarchat)
Kościół syro-malankarski (patriarchat)
|
|
ormiański
|
Ormiański Kościół katolicki (patriarchat)
|
|
chaldejski
(wschodnio-syryjski)
|
Kościół chaldejski (patriarchat)
Kościół syro-malabarski (arcybiskupstwo większe)
|
|
bizantyjski
|
Kościół grecko-melchicki (patriarchat)
Kościół bizantyjsko-ukraiński (arcybiskupstwo większe)
Kościół bizantyjsko-rumuński (metropolia)
Kościół rusiński (metropolia, eparchia i egzarchat)
Kościół italo-albański (2 eparchie i monaster egzarchalny)
Kościół bizantyjsko-słowacki (eparchia i egzarchat)
Kościół bizantyjsko-węgierski (eparchia i egzarchat)
Bizantyjska eparchia Kriżewcy (w byłej Jugosławii)
Kościół bizantyjsko-bułgarski (egzarchat)
Kościół grecki rytu bizantyjskiego (egzarchat)
Kościół bizantyjsko-macedoński (egzarchat)
Kościół bizantyjsko-albański (administratura)
Kościół bizantyjsko-białoruski
Kościół bizantyjsko-rosyjski
|
Status i dziedzictwo Katolickich Kościołów Wschodnich
Na początku warto wspomnieć, że już papież Leon XIII mocno uwrażliwił łaciński Zachód na duchowe bogactwo chrześcijańskiego wschodu oraz wyraźnie nazwał wschodnie wspólnoty „Kościołami”. Świadczy o tym choćby tytuł Jego Listu Apostolskiego „Orientalium dignitas Ecclesiarum” (Godność Kościołów Wschodnich)[6]. Eklezjalny status wschodnich wspólnot katolickich potwierdził papież Benedykt XV, tworząc w 1917 roku, w ramach Kurii Rzymskiej, specjalną Świętą Kongregację ds. Kościoła Wschodniego (Sacra Congregatio pro Ecclesia Orientali)[7].
Dekret o katolickich Kościołach Wschodnich „Orientalium Ecclesiarum” mówi, że Kościoły Wschodnie w równej mierze powierzają się duszpasterskiemu przewodnictwo Biskupa Rzymu, posiadają one jednakową godność, (…) korzystają z tych samych praw i podlegają tym samym zobowiązaniom, również gdy chodzi o głoszenie Ewangelii całemu światu[8]. Ponadto dokument podkreśla, że Katolickie Kościoły Wschodnie mają prawo i obowiązek rządzenia się według własnych, szczegółowych zasad[9]. Z prawnego punktu widzenia Kościoły te posiadają pewną autonomię w zakresie władzy. Owa autonomia posiada kilka poziomów. Charakterystyczną cechą rządów jest synodalne wykonywanie władzy. Najpełniejszą formą władzy jest patriarchat (patriarcha z synodem), następnie arcybiskupstwo większe (arcybiskup większy z synodem)[10].
Z okazji setnej rocznicy wydania Listu Apostolskiego „Orientalium dignitas Ecclesiarum” papież Jan Paweł II opublikował List Apostolski „Orientale Lumen” (1994 rok), w którym niejako potwierdził, że dziedzictwo chrześcijańskiego Wschodu stanowi integralną część duchowej spuścizny Kościoła powszechnego. W świetle obu dokumentów, z lat 1894 i 1994, można lepiej odczytać zarówno Dekret o katolickich Kościołach Wschodnich „Orientalium Ecclesiarum”, oraz Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich „Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium” (1990 rok).
Warto jeszcze wspomnieć, że Dekret o katolickich Kościołach Wschodnich „Orientalium Ecclesiarum” mówiąc o potrzebie zachowania dziedzictwa Kościołów Wschodnich, naznacza szczególną rolę kapłanom obrządku łacińskiego, a nade wszystko zakonom: Zakonom zaś i stowarzyszeniom obrządku łacińskiego, które prowadzą pracę na wschodnich terenach albo wśród wschodnich wiernych, usilnie zaleca się, aby dla większej skuteczności apostolstwa zakładali domy lub nawet, o ile to możliwe, prowincje obrządku wschodniego[11].
Kult i Sakramenty
Tematowi kultu Kościołów Wschodnich poświęcona jest piąta część soborowego Dekretu o katolickich Kościołach Wschodnich „Orientalium Ecclesiarum”, zatytułowana Kult Boży. Zostały tam zawarte szczegółowe zasady dotyczące ustanawiania, przenoszenia i znoszenia dni świątecznych (nr 19); kwestia wspólnego obchodzenia Paschy (nr 20) oraz dostosowania się wiernych żyjących poza terytorium swego Kościoła partykularnego do kalendarza praktykowanego w miejscu, gdzie przebywają (nr 21). Dekret traktuje też o sprawowaniu Liturgii Godzin (nr 22) oraz języków używanych w liturgii (nr 23).
Czwarta część wspomnianego wyżej dekretu zawiera normy dotyczące dyscypliny Sakramentów. Dekret stwierdza, że właściwe Kościołom Wschodnim, starożytne normy celebrowania i udzielania sakramentów powinny być zachowane, a gdzie istnieje taka potrzeba, przywrócone (nr 12). Dotyczy to między innymi prawa udzielania sakramentu bierzmowania przez prezbiterów Kościołów Wschodnich (nr 13), a także przez prezbiterów obrządku łacińskiego, zgodnie z uprawnieniami, bez zastrzeżeń, co do rytu, i przy zachowaniu, co do godziwości, przepisów prawa zarówno powszechnego, jak i partykularnego[12]. W dalszej części dekretu zawarte zostały normy dotyczące obowiązku wiernych uczestniczenia w Liturgii w niedziele i święta (nr 15), uprawnień prezbiterów każdego obrządku do słuchania spowiedzi (nr 16), przywrócenia instytucji diakonatu stałego (nr 17) oraz formy kanonicznej małżeństw mieszanych między katolikami wschodnimi i niekatolikami wschodnimi (nr 18).
Kontakty z braćmi z Kościołów niekatolickich
Jak nie trudno zauważyć większość Kościołów Wschodnich, poza uniami, to wspólnoty niekatolickie. Właśnie dlatego problemowi kontaktów z chrześcijanami z Kościołów Wschodnich niekatolickich, poświęcone są duże pasusy dwóch soborowych dekretów: Dekretu o katolickich Kościołach Wschodnich „Orientalium Ecclesiarum” oraz Dekretu o ekumenizmie „Unitatis Redintegratio”[13]. Szczegółowo kwestią tych kontaktów zajmuje się szósta część Dekretu o katolickich Kościołach Wschodnich.
W dekrecie tym zawarte są zarówno kwestie dotyczące ekumenicznego zaangażowania Katolickich Kościołów Wschodnich (nr 24) oraz normy postępowania w przypadku przystąpienia do jedności katolickiej wiernych Kościołów odłączonych czyli niekatolickich (nr 25).
Nade wszystko zajęto się w omawianym dekrecie współudziałem w czynnościach świętych (communicatio in sacris, nr 26) oraz podano zasady dotyczące duszpasterskiego działania w tej dziedzinie (nr 27-29). Sobór zakazuje współuczestnictwa w czynnościach świętych z Kościołami odłączonym dla uniknięcia pobłądzenia w wierze, zgorszenia i indyferentyzmu[14]. Kościół katolicki, zważywszy na okoliczności czasu, zawsze dba o zbawienie i duchowe dobro dusz. Dlatego właśnie sobór powszechny pozwala chrześcijanom wschodnim, którzy w dobrej wierze pozostają odłączeni od Kościoła katolickiego, udzielić sakramentów pokuty, Eucharystii i namaszczenia chorych, jeśli z własnej woli o nie proszą i są odpowiednio przygotowani[15]. Kierując się tym samym dobrem wiernych sobór zezwala także na wspólny udział, ze słusznego powodu, katolików i braci wschodnich odłączonych w funkcjach, rzeczach i miejscach świętych[16].
Droga ekumenizmu otwiera dziś perspektywy dialogu ze wszystkimi niekatolickimi wspólnotami chrześcijańskimi. Szczególnie zaś z Kościołami Wschodnimi otwiera się droga do ponownej Jedności. Pierwszym krokiem było odwołanie wzajemnych ekskomunik z 1054 roku przez Papieża i Patriarchę Konstantynopola. Nastąpiła również zmiana w kwestiach wspólnego uczestnictwa w Sakramentach ze Wschodnimi Kościołami niekatolickimi (communicatio in saris). Mimo tylu podjętych zbliżeń daleko jeszcze od pełnej Jedności. Nie można jednak tracić nadziei, że słowa Jezusa: Ut unum sint (Aby byli jedno) spełnią się. A spełnią się na pewno!
Bibliografia
„Anzitutto Rendo” List Apostolski Ojca Świętego Jana Pawła II na 350-Lecie Unii Użhorodzkiej (Brzeskiej).
Benedykt XV, Motu Proprio: Dei Providentes, Roma 1917.
Dekret o katolickich Kościołach Wschodnich „Orientalium Ecclesiarum”.
Dekret o ekumenizmie „Unitatis Redintegratio”.
Еленков И., Католическата Църква от източен обряд в България, Sofia 2000.
Kajsiewicz H., O Unii Bułgarskiej: Rys historyczny, Paryż 1863.
Katecheza Ojca Świętego Jana Pawła II „Ekumenizm w stosunkach z Kościołami Wschodnimi” (9 VIII 1995).
Khortyk O., Status prawny Kościoła Arcybiskupiego Większego, Lublin 2006.
Kodeks kanonów Kościołów Wschodnich (Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium).
Konstytucje Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa, Rzym 2004.
„Mantre Si Intensificano” List Apostolski Ojca Świętego Jana Pawła II do Biskupów Kontynentu Europejskiego na temat stosunków między katolikami a Prawosławnymi w nowej sytuacji Europy Środkowej i Wschodniej.
„Orientale Lumen” List Apostolski Ojca Świętego Jana Pawła II do Biskupów, do duchowieństwa i wiernych w setną rocznicę Listu Apostolskiego Orientalium Dignitas Papieża Leona XIII.
Поляци и българи: Дьлото на Отцить Възкресеци въ Одринъ 1863-1918, Sofia 1936.
Smolikowski P., Założenie misyi zmartwychwstańców w Adrianopolu, Kraków 1897.
Terlecki H., Rzecz o obrządkach katolickich wschodnich a schizmie wschodniej, Paryż 1850.
